Pedagogika waldorfska uznaje wychowanie i nauczanie za sztukę. Jej celem jest zapewnienie dziecku warunków harmonijnego, wszechstronnego rozwoju, odpowiadającego fizycznym i duchowym potrzebom istoty ludzkiej, tak aby wychować ludzi fizycznie zdrowych i silnych, o wolnych duszach i jasnych umysłach. Opierając się na antropozoficznym obrazie człowieka Rudolfa Steinera, pedagogika waldorfska wychodzi z założenia, iż człowiek posiada ciało, duszę i ducha (Jaźń), które stanowią trzy wzajemnie oddziaływujące na siebie aspekty istoty ludzkiej. Pozostają one w ciągłym rozwoju.

Pedagogika waldorfska kładzie silny nacisk na rozwój kreatywności, samodzielnego myślenia, umiejętności uczenia się, a także zdolności artystycznych (muzyka, rysunek, rysowanie form, malowanie, rzeźba, eurytmia, drama) oraz na zdobywanie przez dzieci umiejętności praktycznych. Stara się wykształcić człowieka twórczego, otwartego, o szerokich zainteresowaniach, zdolnego do samodzielnego kierowania własnym życiem.

Podstawą pracy nauczyciela jest znajomość faz rozwoju dziecka. Rudolf Steiner w rozwoju dziecka wyróżnił trzy siedmioletnie okresy: od narodzin do zmiany uzębienia, od zmiany uzębienia do okresu dojrzewania i od dojrzewania do osiągnięcia pełnoletniości (w 21 roku życia). W każdym z tych okresów rozwijają się inne sfery oraz pojawiają się nowe cechy i umiejętności, zmieniają się potrzeby rozwojowe. Z dogłębnej wiedzy o nich oraz obserwacji wynika program szkoły oraz metody nauczania zmieniające się wraz z wiekiem dziecka.

Obraz małego dziecka w pedagogice waldorfskiej

Całe pierwsze siedmiolecie poświęcone jest intensywnemu rozwojowi ciała fizycznego, ostatecznemu kształtowaniu narządów wewnętrznych i systemu nerwowego, w co zaangażowane są całe siły życiowe dziecka. Podstawowym celem wychowawczym jest zbudowanie zdrowego, prawidłowo rozwiniętego ciała fizycznego, które będzie bazą dla następnych okresów rozwojowych.

Dziecko chce poznawać otoczenie, a będąc ufne i otwarte na świat zaczyna go naśladować. Najpierw zupełnie nieświadomie naśladuje wszystko co dzieje się w jego otoczeniu. Od ok. drugiego i pól roku życia naśladowanie staje się bardziej świadome, dziecko zaczyna umieć przetwarzać odbierane wrażenia, może następnego dnia zrobić coś, co widziało poprzedniego. Dziecko opanowuje pionową postawę ciała oraz kolejno chodzenie, mówienie i myślenie. Najpierw pojawia się ruch, a potem mowa, na bazie której rozwija się myślenie.

Około trzeciego roku życia budzi się świadomość własnej jaźni. Dziecko przechodzi najpierw przez okres przekory, podczas którego zaznacza swoje Ja, mówiąc światu "nie". Z czasem poczucie jaźni i odrębności od świata staje się na tyle silne, że dziecko czuje ją także wtedy, gdy nie przeciwstawia się światu. Dziecko, które do tej pory mówiło o sobie w trzeciej osobie, zaczyna mówić "ja". Zaczyna łączyć różne przeżycia i zadawać pytania. Oprócz pamięci lokalnej, związanej z konkretnym zadaniem czy wykonywaną czynnością, którą posiada dziecko w tym czasie pojawia się pamięć rytmiczna, która osiąga punkt kulminacyjny między czwartym a piątym rokiem życia. Pamięć dziecka w tym wieku nie powinna być przeciążana. Zdaniem Steinera pamięć małego dziecka powinna działać swobodnie, zapamiętywać i przypominać sobie wszystko w sposób spontaniczny.

W tym czasie dziecko rozpoczyna najczęściej uczęszczanie do przedszkola, gdzie uczy się nawiązywania kontaktów społecznych i funkcjonowania w grupie.

Okres przedszkolny to czas, w którym pojawia się twórcza fantazja i zmienia charakter zabaw dziecka. Wcześniejsze zabawy (już od kilku miesięcy po narodzinach) były związane z badaniem, odkrywaniem, manipulowaniem przedmiotami. Zabawa była możliwa tylko na przedmiotach, które znajdowały się w polu widzenia dziecka. Dziecko uszczęśliwiała ta sama wielokrotnie wykonywana czynność np. ciągłe zamykanie i otwieranie szuflad. Teraz w zabawie wszystko jest możliwe. Twórcza fantazja dziecka wychodzi ku światu zewnętrznemu i przekształca go zgodnie z wewnętrznymi potrzebami. Pokój dziecinny może być lasem, sklepem czy dnem oceanu, a krzesło lub kawałek drewna mogą być wszystkim co fantazja dziecka uzna za potrzebne. Zwykłe rzeczy nabierają niezwykłej wartości, a dziecko nie ma żadnego problemu w przeskakiwaniu ze świata realnego do świata fantazji i z powrotem. Inspiracje do zabawy dziecko czerpie z życia, z przeżyć dnia codziennego. W tym okresie niezwykle ważne jest, aby media, otoczenie, zabawki i organizacja czasu dziecka nie stawiały tamy fantazji, lecz rozwijały ją. Nauczyciel przedszkolny i rodzice powinni stanowić godny wzór do naśladowania, a swoimi różnorodnymi działaniami i umiejętnościami inspirować dziecko. Według Steinera dziecko rozumie świat przez naśladowanie pełnego sensu działania i przez własne działanie. Zaczynając od działania dochodzi do wiedzy. Dlatego powinno mieć możliwość przeżywania rzeczywistości, samodzielnego odkrywania praw rządzących naturą, tworzenia własnych doświadczeń. Na tej podstawie będzie się mogło w późniejszym czasie rozwinąć samodzielne, logiczne myślenie.

Pomiędzy piątym a siódmym rokiem życia, wraz ze zbliżaniem się początku okresu zmiany uzębienia przychodzi okres przejściowy poprzedzający okres szkolny. Zmienia się sylwetka dziecka, brzuch staje się bardziej płaski, rosną kończyny, zanikają "poduszeczki" podściółki tłuszczowej, widoczne stają się mięśnie. Ciało dziecka uzyskuje ogromną zwinność, zręczność, giętkość. Zmienia się też charakter zabawy. Zamiast nastawienia na samą czynność, pojawia się ukierunkowanie na cel. Zabawa staje się przemyślana i zaplanowana. Ważne jest jej przygotowanie. Dzieci naradzają się kto przyjmie jaką rolę, ustalają wstępnie przebieg zabawy i gdy jest to możliwe, to kontynuują ją następnego dnia. Inspiracją do zabawy stają się coraz bardziej własne przeżycia, wyobrażenia czy usłyszane baśnie i historie, zamiast konkretnych przedmiotów i sytuacji. Pojawia się kryzys fantazji. Dziecko poznaje nudę, zaczyna dostrzegać, że to, co widziało w fantazji jest trudne do zrealizowania w rzeczywistości i często zwraca się o pomoc do dorosłego w kształtowaniu zaplanowanej scenografii. Umiejętności dorosłego wzbudzają w dziecku szacunek i podziw, który staje się początkiem autorytetu. U dziecka, które zbliża się do osiągnięcia dojrzałości szkolnej zmienia się pamięć. Wcześniej opierała się na skojarzeniach i konkretach, teraz zaczyna pamięcią kierować wola.

Harmonijnie rozwijające się dziecko osiąga dojrzałość szkolną we wszystkich sferach: fizycznej, społecznej i emocjonalnej. Siły życiowe dziecka, które do tej pory były intensywnie zajęte rozwojem i kształtowaniem ciała fizycznego mogą być teraz wykorzystywane w innych dziedzinach. Dziecko jest gotowe do pójścia do szkoły.

Znaczenie rytmu w wychowaniu małego dziecka

W pedagogice waldorfskiej rytm i powtarzanie to, oprócz naśladowania, podstawowe elementy wychowania dziecka w tym okresie życia.

Rytm jest zasadą organizującą życie wszystkich żywych istot. Wszystkie żywe procesy przebiegają rytmicznie. Rytm wprowadza poczucie bezpieczeństwa, zaufania i spokoju. Daje dziecku pewność i orientację. Dzięki ustalonemu rytmowi dnia, tygodnia i roku dziecko w naturalny sposób zdobywa poczucie czasu. Wspierana jest jego pamięć.

Stały rytm wyrabia u dziecka przyzwyczajenia, dzięki którym zbędne stają się pouczenia. Dziecko wie jaka jest kolejność zajęć w przedszkolu, kiedy można się bawić, kiedy sprząta się salę, wychodzi do ogrodu, maluje, w związku z czym nie pyta się: "co będziemy robić?", lecz naturalnie włącza w kolejne czynności. Wie również jakie zwyczaje i reguły panują w przedszkolu, gdzie postawione są granice zachowania.

Powtarzanie czynności wykonywanych w przedszkolu umożliwia dziecku uczenie się przez obserwację i własne działanie, bez intelektualnego tłumaczenia. Pogłębiają się jego wrażenia i przeżycia.

Przebieg dnia i tygodnia w przedszkolu jest podzielony rytmicznie. Praca z dziećmi osnuta jest na wydarzeniach jakie przynoszą kolejne pory roku. Oprócz zmieniających się pór roku w przyrodzie ogromnie ważną rolę odgrywają osadzone w nich święta chrześcijańskie. Niosą one ze sobą bogactwo działań i przeżyć ważnych dla emocjonalnego i moralnego rozwoju dziecka.

Naśladowanie

Naśladowanie jest uznawane w pedagogice waldorfskiej za naturalny dla dziecka sposób poznania świata i działania w nim. W pierwszej fazie rozwoju dziecko podnosi się, prostuje wbrew sile ciężkości i opanowuje chodzenie oraz mówienie. Dziecko uczy się tego poprzez naśladowanie.

Małe dziecko nieświadomie naśladuje wszystko, co je otacza, a im jest młodsze tym bardziej jest otwarte i podatne na napływające wrażenia. Przedszkole ma za zadanie stwarzać właściwe otoczenie oraz pobudzać odpowiednią aktywność i dostarczać właściwych przykładów do naśladowania.

W przedszkolu wzorem i obrazem do naśladowania jest nauczyciel. To dzięki wzorom dostarczanym przez nauczyciela dziecko ma możliwość rozwijania własnej aktywności i zdobywania nowych umiejętności. Dzieciom pozostawiona jest zupełna swoboda naśladowania. Każde z nich może podążać za dorosłym w swoim tempie i na swój sposób. Nauczyciele wykonują różnorodne prace i powtarzają je wiele razy, tak aby każde dziecko mogło znaleźć dla swoich umiejętności naśladowania to, czego nieświadomie szuka dla dalszego rozwoju. Dzięki odpowiedniej pracy nauczyciela w sali przedszkolnej może powstać ciepła, radosna i twórcza atmosfera pracy dająca dziecku osłonę i inspirację, przynosząca spokój i pilność w zabawie.

Dziecko naśladuje także wewnętrzną postawę dorosłych osób, ich sposób obchodzenia się z rzeczami oraz traktowania innych ludzi. Ten niewerbalny przekaz ma na dziecko większy wpływ niż uwagi i upomnienia. Stawia to wysokie wymagania wobec osób opiekujących się małymi dziećmi. Dlatego w pedagogice waldorfskiej bardzo ważne jest samowychowanie i stały rozwój nauczyciela.